EGE ORTAÇGİL, Klinik Psikolog
Türkiye’de depremler olmaya devam ediyor. Yeryüzü tabakalarının hareketi sonucu oluşan depremleri bazen doğrudan yaşıyor, bazen bir miktar uzaktan tanıklık ediyoruz. Tüm toplum bir şekilde depremden etkileniyor; hepimiz çok doğal olarak korkuyoruz ve kendimizi yeniden güvende hissetmek istiyoruz.
Deprem, öngörülemez ve kontrol edilemez olması nedeniyle herkes için korkutucudur. Deprem gibi, varlığımıza yönelik bir tehdit, tehlike oluştuğunda, beynimiz bu duruma otomatik bir tepki verir. “Savaş ya da kaç” olarak tanımlayabileceğimiz bu tepki, bir dizi fizyolojik değişimi beraberinde getirir. Örneğin, kalbimiz hızla çarpmaya başlayabilir, daha hızlı nefes alıp verebiliriz, terleyebilir, titreyebiliriz. Olaya inanmakta zorlanabilir, donakalabilir, uyuşmuş, şaşkın, çaresiz hissedebiliriz. Deprem sona erdikten sonra hem bedensel hem de zihinsel etkilerle baş etme yolculuğumuz başlar.
Deprem karşısında insanların farklı tepkiler vermesi doğaldır. Örneğin, İzmir’de depremi yaşamış biri birkaç gün içinde günlük yaşama uyumlanabilirken, İstanbul’da yaşayan biri haftalarca evine giremeyebilir, kabuslar görebilir, kafası karışabilir, işine odaklanamayabilir. Daha önceki afet deneyimlerimiz, o anki yaşantımız, fiziksel ve ruhsal sağlığımız, kişisel tarihçelerimiz, destek sistemlerimiz, dayanıklılığımız gibi farklılıklarımız bu çeşitliliği oluşturur[1]. Dolayısıyla, “göçük altından çıkan mutlaka travmatize olur, hayatı kararır, uzakta olana hiçbir şey olmaz” görüşü geçerli değildir. İnsan zihni 2+2’nin çoğunlukla 4 etmediği, oldukça karmaşık bir mekanizmadır ve deprem karşısında kimin, nasıl tepki vereceğini öngörmek oldukça zordur. İnsan kendini “Ne oluyor bana? Daha önce hiç böyle etkilenmemiştim.” derken bulabilir.
Deprem sonrası, Maslow’un ihtiyaç hiyerarşisi ile uyumlu olarak, yaşamsal, fizyolojik ihtiyaçların giderilmesi ve güvenliğin sağlanması önceliklidir. Öte yandan, fizyolojik olanın önceliği varsa psikolojik olanın da baskınlığı vardır. Bir başka deyişle, fiziksel yaralar sarıldıktan, güvenlik algısı sağlandıktan sonra, görülmesi daha zor olan ruhsal yaralarla ilgilenmek gerekir. Aksi halde bu yaralar ısrarlı bir şekilde alarm vermeye devam eder, yani tekrar ederler. Bu nedenle, yaşanan durumun, duyguların kabul edilmesi, baş etme yöntemlerinin geliştirilmesi ve yaşamın yeniden anlamlandırılabilmesi oldukça hayatidir. Bu sürecin herkes için aynı şekilde, standart bir yöntemle ele alınması mümkün olmasa da temel olarak bazı yapılabilecekler vardır[2]:
- Öncelikle duygularınızı anlamak: İyiymiş, her şey normalmiş, bir şey olmamış gibi davranmak, insanı daha güçlü, daha dayanıklı yapmaz, aksine durumu kabullenmekte zorlandığını gösterir. Korktuk, endişelendik ve bu çok doğal. Her ne hissediyorsak, en iyisi bunu olduğu gibi, dürüst bir şekilde kabullenmektedir. Duyguları yok saymaya, değiştirmeye çalışmaya harcanacak o müthiş enerjiyi, duyguları anlamak, anlamlandırmak için kullanmak çok daha verimlidir.
- İhtiyaç duyulan bilgileri edinmek: Belirsizlik karşısında doğal olarak bilmeye çalışıyoruz. Öte yandan, sürekli depremi, ne olacağını, nasıl olacağını düşünmek çok yorucu olabilir. Bir sonraki depremin ne zaman olacağını; o anda nerede, kiminle olacağımızı kontrol edemeyiz. Bu belirsizlikle baş etmenin en kolay yolu bilebileceklerimize, yapabileceklerimize odaklanmaktır. Örneğin, deprem sırasında ve sonrasında ne yapılması gerektiği ile ilgili doğru ve güvenilir bilgilere ulaşmak, birlikte yaşadığımız kişilerle birlikte buluşma planı, deprem çantası gibi temel hazırlıkları yapmak, korku ve kaygılarla baş etmeyi kolaylaştırabilir. Çocukların da yaş ve gelişim özelliklerini göz önünde bulundurarak onlara bilgi vermek, sorularını cevaplamak, duygu ve düşüncelerini ifade etmeleri için fırsat yaratmak, onları güvende hissettirmek önemlidir.
- Görüntülere sürekli maruz kalmamak: Hızlıca bilgiye ulaşmak, meraklı, endişeli halimize başta iyi gelse de haberleri, sosyal medyayı, videoları sürekli takip etme döngüsü kimseye iyi gelmiyor. Bu tür haber alma yollarını ekonomik kullanmak, belli aralıklarda bakıp, sonra uzak durmak işe yarayabiliyor. Öte yandan, deprem ile ilgili kendi paylaşımlarımıza da dikkat etme sorumluluğumuz var. Doğruluğundan emin olunmayan, güvenilir kaynaklardan edinilmemiş bilgileri, komplo teorilerini, enkaz görüntülerini ve özellikle çocukları içeren görselleri paylaşmamaya özen göstermek, hem kendimizin hem de başkalarının ruh sağlığını korumak açısından önemli oluyor.
- Baş etmek için çeşitli yöntemler bulmak: Deprem sonrası yaşanan bedensel ve zihinsel belirtilerin bir, iki ay kadar sürmesi doğaldır. Kaygı azaldıkça, yaşam rutinlerine geri dönülmeye başlandıkça bu belirtilerin giderek azalması beklenir. Bu dönemde, deprem ile ilgili duygu ve düşüncelerinizi tanıdığınız, sevdiğiniz, güvendiğiniz yakınlarınızla konuşmak, yürüyüş yapmak gibi rahatlatıcı olabilecek etkinlikleri; bedeninize, sağlığınıza iyi gelen rutinleri gerçekleştirmek önemlidir. İhtiyaç duymanız halinde bir uzman görüşü alınabilir.
[1] Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği (2014). Psikolojik İlk Yardım: Saha Çalışanları İçin Rehber.
[2] Türkiye Psikiyatri Derneği. https://www.psikiyatri.org.tr/TPDData/Uploads/files/Halk-202001291015028.pdf
